دهستانی زیبا در بطن زاگرس، مردمانی سخت کوش و بی اعتناء به شهرنشینی و وفور نعمت که در کنار طبیعت بکر روستا بهشت برین را به درون دره های مسیل، از عرش پایین کشیده بود.
احسان سپهوند– دهستانی زیبا در بطن زاگرس، مردمانی سخت کوش و بی اعتناء به شهرنشینی و وفور نعمت که در کنار طبیعت بکر روستا بهشت برین را به درون دره های مسیل، از عرش پایین کشیده بود.
کشتزارهای وسیع غلات در کنار زمین های فرش شده با علوفه، کشاورزی را وافی و دامداری را بهره مند از سود کافی ساخته بود.
قرن ها زندگی در دهات خوش آب و هوا و وفور نعمت، دلبستگی هایی برای روستاییان ایجاد نمود و مقبره سبز رنگ گِلی امام زاده با پرچم سیاه برافراشته به همراه تخته سنگ های نخراشیده قبور آباء و اجدادی، همانند زنجیری بر پیوندهایی بین دیروز و امروز و فردا، روستاییان را وابسته به کشت و کار در سرزمین آباء و اجدادی و پایبند به خاک منطقه کرده بود.
از بی برکتی خدمات دولت، راه های خاکی بین دهات در نتیجه رفت و آمد تراکتور یا منتج از سرکشی روستاییان به سبب پیوندهای قوم و خویشی کم کم صاف شدند و آبادی آباد…
تا اینکه یک روز بلا نازل شد و اینبار نه از آسمان بلکه از زمین، نه بلایی خانمان سوز بلکه خاندان برانداز و از نه از طرف کشور متخاصم بلکه خودی..
شرکت آبنیرو روستاییان را مجبور به ترک وطن کرد و از مولدان اقتصاد، متکیان به کمیته امداد، ساخت!
اینک زمین، باغ، قبور اجداد و امام زاده و راه های روستایی زیر خروارها آب مدفون شده اند و فرزندان کربلایی عزیزالله، سر بُنه روستا به جای کشت و درو در شهر بار جا بجا می کنند و زغال قلیان می فروشند.
در دهستان مغروق نه تراکتوری زمین های آیش سال پیش را برای کاشت گندم دیسک می زند؛ نه ننه مرضیه برای بچه دار شدن دخترش به ضریح امام زاده دخیل می بندد و نه ظهر پنجشنبه، دامنه تپه ماهور قبرستان و سیاهی جمعیت پراکنده زائران قبور، برای گله داران تابلو اندوه مردمان زاگرس را به نمایش می گذارد.
سدسازی راهکاری برای توسعه در ایران
یکی از محدودیت ها و موانع توسعه در ایران از دیر باز کمبود منابع آب و پراکنش ناهمگون آن بوده است. این مانع عمده در حقیقت رونق کشاورزی به عنوان تامین کننده غذا را با تهدید جدی مواجه کرده است. لذا از ابتدا در این مسیر توسعه منابع آبی از طریق ایجاد سد مورد نظر و توجه برنامه ریزان قرار گرفت.
در طول قرن بیستم سدهای بزرگ به عنوان نماد مدرنیته شناخته می شدند در سال ۱۹۷۰ زمانی که به طور متوسط دو یا سه سد در روز در سراسر جهان ساخته می شد سد سازی به اوج خود رسید.
از سال ۱۹۰۰ تاکنون ۲۰۰۰۰۰۰۰۰۰۰۰۰ دلار در سدسازی سرمایه گذاری شده است. بسیاری از توجیه این سرمایه گذاری در رفع فقر، توسعه کشاورزی و تامین آب سخن به میان می آورند. با این حال، در دهه های اخیر بحث های جدیدی پیرامون اثرات جانبی سدسازی مطرح شده است.
فواید سدسازی به شدت اغراق شده است
مخالفان می گویند که در بیان فواید سدسازی به شدت اغراق شده است در حالی که هزینه های اجتماعی و زیست محیطی ساخت سدها تا حد زیادی نادیده گرفته شده است.
در سال ۱۹۹۷، بانک جهانی (WB) و اتحادیه کمیسیون جهانی سد (WCD) به بررسی دستورالعمل ها و استانداردها برای برنامه ریزی، طراحی، ارزیابی، ساخت و ساز، بهره برداری، نظارت و انهدام سد پرداخت. گزارش نهایی در سال ( ۲۰۰۰) تحت عنوان سدها و توسعه، یک چارچوب جدید برای تصمیم گیری در رابطه با سدها منتشر کرد که شامل ۱۲۵ بررسی موردی بود و صدها مشاور در سراسر جهان، در تهیه آن نقش داشتند.
در این مطالعه علیرغم تاثیر سد در رشد اقتصادی بسیاری از آثار منفی زیست محیطی و اجتماعی کسانی که آواره می شوند، نادیده گرفته شده است. سدها بر روی حدود ۶۰ درصد از رودخانه های بزرگ جهان سد احداث شده اند که اثرات هولناکی بر تالاب ها، جنگل ها و محیط زیست پایین دست این سدها داشته است.
اتحادیه کمیسیون جهانی سد ها (WCD) اعلام کرده است که بین ۴۰ تا ۸۰ میلیون نفر بر اثر احداث سد آواره شده اند. همچنین بین سال های ۱۹۸۶ تا ۱۹۹۳سالانه ۴ میلیون نفر به دلیل احداث ۳۰۰ سد جابجا شده اند. این حجم انبوه از جابجایی باعث ایجاد مشکلات بهداشتی، اشتغال و پیامدهای منفی اجتماعی برای کسانی که آواره شده اند و همچنین برای جامعه میزبان می شود.
سد گتوند و گنبدهای نمکی
یکی از مهم‌ترین چالش‌های ایجاد شده پیرامون این سد، بحث وجود گنبدها و رگه‌های نمکی در اطراف محل آبگیری سد است که پس از آبگیری سد به زیر آب رفته و منجر به شوری بیش از حد آب در پایین‌دست این سد شد.
کارشناسان محیط زیست و نظام مهندسی اعتقاد دارند که نزدیکی معدن نمک به محل سد گتوند علیا، در پروژه مطالعاتی این سد در نظر گرفته نشده‌است. وجود این معدن که در فاصله ۵ کیلومتری سد واقع شده باعث می‌شود که به هنگام آبگیری و تشکیل دریاچه پشت سد، این معدن عظیم نمک که ذخیره نمک آن صدها میلیون تن برآورد شده‌است به کلی به زیر آب دریاچه فرو رفته و این امر شوری آب رودخانه کارون را به بالاترین حد ممکن می‌رساند.
متولی ارزیابی مخاطرات زیست محیطی سد گتوند کیست؟
به عقب تر بازگردیم و پیش از احداث سد؛ تشخیص اینکه آیا پروژه سدسازی با تخریب جبران ناپذیر محیط زیست ارتباط دارد یا نه، بر عهده مسولان محیط زیست کشور است. سازمان حفاظت از محیط زیست در تاریخ ۲۳/۱/۱۳۷۳ دستور انجام ارزیابی محیط زیست تعدادی از پروژه ها، از جمله سدسازی را صادر کرد و آیین نامه اجرایی آن بعدها به تصویب رسید.
استعداد رود کارون بلای جان مردم منطقه!
تعداد ۱۸ روستا در شهرستان مسجد سلیمان زیر آب رفت که ۹ روستای آن در حریم سد قرار داشتند همچنین ۱۴ روستا نیز در منطقه لالی قرار داشت که ۱۱ روستای آن در بخش آب ماهیک بود و بسیاری از آنها به زیر آب رفته اند. برخی از این روستاها عشایر نشین بودند بنابراین به بیش از ۴۰ روستا از بین رفت.
در عنفوان شروع آبگیری کارشناسان شرکت آب و نیرو به روستاییان گفتند خانه هایی که با سنگ و بدون ملات ساخته بودید متری ۶۰۰ تومان بیشتر نمی ارزد.
مدیر حقوقی سد گتوند در این خصوص اعتراضات برخی از روستاییان که راضی به ترک زمین هایشان نشده بودند گفته بود: روستاییان از قانون تمکین نمی کنند و زیاده خواه هستند با این حال در وظایف دستگاه اجرایی نیست که مانند همان خانه و زمین را در جای دیگری تهیه کند و به آنها بدهد با این حال خواستیم دو شهرک در مسجد سلیمان و لالی بسازیم و خانه به جای خانه بدهیم و پول زمین هایشان را حساب کنیم. اما به علت درگیری های قومی و نداشتن مراتع برای احشام مخالف بودند. درحالی که تامین مرتع در اختیار وزارت و شرکت آب و نیرو نیست بلکه اداره منابع طبیعی باید دخالت کند.
در نهایت آنها به حاشیه شهرهایی مثل دزفول، شوشتر، چهارمحال و اصفهان رفتند چون با پولی که از فروش تمام زندگیشان گرفته بودند نمی توانستند خانه ای حتی بدون زمین کشاورزی در روستای دیگر بخرند.
چند نفر از بومیان که روستاهای آنها در حوضچه سد گتوند علیا قرار گرفته در گفتگو با خبرنگار تابا اظهار کردند که به اجبار و تهدید منطقه را ترک نموده اند. این روستائیان نسبت به خریداری زمینهای شان پولی دریافت نکرده اند. اهالی روستا اعتقاد داشتند که اگر دولت به جای پول ما به ازاء زمین های کشاورزی، باز هم اراضی کشاورزی در نقاط دیگر در اختیار آنان قرار می داد شاید این مشکلات فعلی وجود نداشتند.
پراکندگی اجتماعی و مهاجرت
اختلال در رفت و آمد اهالی بر امکاناتی نظیر آموزش و درمان تاثیر سوء گذاشته است و دلیل مضاعفی برکوچ ناخواسته و روی آوری به حاشیه نشینی شهرها را برای همسایگان این پروژه ملی را رقم زده است.
خیل عظیمی از مردم بدون شغل، بدون مسکن و دور افتاده از جایگاه آباء و اجدادی، که به حاشیه نشینی شهرهای ایذه باغملک و اهواز رامهرمز و شهرکرد روی آورده اند، حاصل احداث این پروژه ی عظیم ملی است که به فاصله چند سال اثرات زیانبار آن رفته رفته نمایان می شود.
تاثیرات منفی این پراکندگی اجتماعی و قومی، هم برای مهاجران و هم برای شهرهای میزبان به وضوح قابل مشاهده است. برای نمونه ۳۵ درصد از ساکنان خانه های تخریب شده در منطقه حصیرآباد اهواز که به صورت غیر مجاز در حاشیه شهر اهواز اقدام به ساخت و ساز نمودند جزو اهالی سابق روستاهای محدوده سد کارون ۳ می باشند.
فریب اذهان عمومی یا بی اطلاعی مسئولان؟!
مدیر مطالعات طرح سد و نیروگاه گتوند علیا، در مورد شوری آب رودخانه کارون اعلام کرد که رگه‌های موجود نمک با محل ساخت بدنه سد، در حدود ۴.۵ کیلومتر فاصله داشته و به دلیل دوری زیاد این سازند از محل بدنه سد، هیچ گونه مشکلی در این زمینه وجود ندارد.
همچنین مسؤولان وزارت نیرو، انتقادات کارشناسان محیط زیست در مورد شورشدن کارون را «مغرضانه» اعلام کردند (روابط عمومی شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران، ۱۳۹۱).
مهندس کامجو مدیر نظارت بر اجرای سد گتوند در این خصوص گفته است: «از ۱۵ آذر تا ۱۵ فروردین که نیاز آبی پایین دست کمتر می‌شود از دریچه‌های پایین و خط لوله آن ۱۰ تا ۲۵ درصد نمک کف دریاچه را رهاسازی می‌کنیم و حتی با باز کردن دریچه‌های زیرین هم EC آب خروجی به ۲۰۰۰ نمی‌رسد. وی تأکید کرد امروز هم اگر این سد با اطلاعات موجود ساخته می‌شد، بهتر از آنچه که انجام دادیم، نمی‌توانستیم آن را بسازیم».
وی افزایش شوری آب را به عواملی غیر از گنبدهای نمکی درون دریاچه پشت سد مرتبط می داند و با دادن آدرس غلط به افکار عمومی می افزاید: آنچه EC آب را در بالادست سد گتوند بالا می‌برد، طبیعت رودخانه است و آنچه در پایین دست سد، EC آب را افزایش می‌دهد مواردی مانند فاضلاب‌های شهری، بیمارستانی و صنعتی است و ربطی به جانمایی سد ندارد (خبرگزاری ایرنا، ۱۳۹۳)
اثر سد گتوند بر کشاورزی منطقه
سد گتوند اثر خاصی بر روی به کارگیری زمین های بایر اطراف منطقه نداشته است، شبکه آبیاری نیز دستخوش تغییراتی نشده و پیش از احداث سد کشاورزان از طریق کانال های آبی که توسط چاه تغذیه می شدند محصولات خود را آبیاری می کردند.
اما نگرانی زمانی فزونی می یابد که بدانیم بخش عمده ای از زمین های کشاورزی منطقه به دلیل آبگیری سد، زیر هزاران متر مکعب آب مدفون شده اند. چراگاه های طبیعی اطراف روستا نیز که محل رشد علوفه گله داران بوده اند نیز به مانند زمین های کشاورزی دیم زیر آب رفته اند و از این منظر هیچ توسعه ای از کشاورزی رخ نداده است.
همچنین به دلیل تحدید زمین های کشاورزی و دامپروری قاعدتا درآمد کشاورزان نیز محدود شده است. میزان حاصلخیزی و تناژ محصولات کشاورزی پس از آبگیری سد گتوند نیز به دلیل حل شدن نمک ها در سفره های آب زیر زمینی کاهش چشمگیری داشته است.۹
