حسین عبادی / دکتری برنامه ریزی و مدیریت شهری – طی سال های اخیر و همزمان با پیشرفت دانش و فناوری، ساخت مجموعه های چند منظوره در صنایع مختلف با هدف افزایش بهره وری و یکسان سازی تولید، مورد توجه ویژه ای قرار گرفته که در این میان، ساخت پتروپالایشگاه ها به عنوان مصداقی از تجمیع واحد های پتروشیمی و پالایشگاهی از اهمیت بسزایی برخوردار است.
توسعه صنعت پتروپالایشگاهی ازجمله برنامه های کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه دنیاست. کشورهای توسعه یافته با ایجاد پارک‌های شیمیایی و صنایع پتروپالایشگاهی و ارائه اعتبارات و تسهیلات مناسب و ویژه به این صنایع، زمینه رشد چشم گیر صنایع پتروپالایشی خود را ایجاد کرده اند. این کشورها با توسعه صنایع تبدیلی نفت خام به فرآورده‌های سودده، سعی بر نقش آفرینی در آینده بازار انرژی دنیا را دارند.
ایران نیز یکی از منابع مهم انرژی در دنیا بشمار می رود، وجود میدان‌های عظیم نفت و گاز ایران را به یکی از کشورهای ژئوپلتیک در منطقه تبدیل کرده است. در همین راستا همانگونه که گفته شد یکی از مدل های توسعه صنعت پتروشیمی، مدل ادغام بین مجتمع های پتروشیمی و پالایشگاهی است. در کشور ما با توجه به اتخاذ سیاست های سوخت محوری مسیر توسعه صنایع پالایشی محدود به تولید سوخت شد و در نتیجه این رویکرد، صنعت پتروشیمی با یکی از جدی ترین چالش های خود یعنی کمبود خوراک مایع و رشد نامتوازن در جهت مجتمع های خوراک گازی روبه رو شده است.
این در حالی است که در مجتمع های پتروپالایشی با هدف گیری صحیح می توان به طور همزمان به تولید سوخت و مواد پایه پتروشیمی دست یافت. در این یادداشت به صنعت پتروپالایش،مزایا،چالش ها و … خواهیم پرداخت.
تعاریف و مفاهیم:
پترو پالایش: واژه پتروپالایشگاه در یک نگاه؛ از عبارت معادل Petro Refinery گرفته شده است که حاصل ترکیب دو واژه نفت (Petroleum) و پالایشگاه (Refinery)؛ به معنای پالایشگاه نفت است. منتها آنچه در این یادداشت مورد نظر است، منظور از پتروپالایشگاه عبارت معادل Petrochemical Refinery است که تاکید بر یکپارچگی بین مجتمع های پالایش و پتروشیمی دارد.
تکمیل زنجیره ارزش: تکمیل زنجیره ارزش ( Value Chain ) در تعریف عامیانه، مجموع عملیاتی است که در یک صنعت به شکل زنجیرگونه انجام می‌شود تا به خلق ارزش منجر شود و در تعریفی واضح تر، زنجیره ای است که همه فعالیتهای مرتبط با جریان کالا و تبدیل مواد، از مرحله تهیه ماده اولیه تا مرحله تحویل کالای نهایی به مصرف کننده را در بر می‌گیرد.
تکمیل زنجیره ارزش پتروشیمی: تکمیل زنجیره ارزش در پتروشیمی، به معنای تولید محصولات میانی و پایین دست پتروشیمی و تامین خوراک صنایع پتروشیمی است در راستای تنوع محصول و ارزش افزوده بالاتر است.
بحث:
تبیین پترو پالایشگاه:
طبق گزارش شرکت توتال، در سال ۲۰۲۰ رشد تقاضای جهانی برای محصولات نفتی ۱.۱ درصد و برای پلیمر ۳ / ۳ درصد خواهد بود. با در نظر گرفتن این موضوع، ایجاد یک سیستم ترکیبی از پالایش و پتروشیمی (پتروپالایشگاه)ضروری به نظر میرسد. پتروپالایشگاه عبارت است از یکپارچگی بین مجتمعهای پالایشی و پتروشیمی که با هدف تنوع در محصولات، کاهش قیمت تمام شده محصولات،بهینه سازی راندمان، افزایش سودآوری و بهینه سازی مصرف انرژی پایه ریزی شده است. پیکربندی پتروپالایشگاهها متناسب با نوع خوراک، ساختار زنجیره ارزش و بازار هر کشور متفاوت است، اما میتوان
پتروپالایشگاهها را از لحاظ ساختار به سه دسته کلی تقسیم کرد:
۱- پالایشگاه + کراکربخار
۲- پالایشگاه + واحد آروماتیک
۳-پالایشگاه + کراکربخار+ واحد آروماتیک.
در واقع در مجتمع های پتروپالایشگاهی هدف تنها تولید سوخت از جمله گاز مایع (LPG)، بنزین، نفت سفید، نفت گاز و نفت کوره نیست، بلکه در کنار چنین محصولاتی فراورده ¬های ویژه و خوراک های مورد نیاز مجتمع ¬های پلیمری و شیمیایی نیز تولید و عرضه می شود. در مجمتع های پتروپالایش نفت خام به عنوان خوراک، وارد واحدهای فرایندی متعددی شده تا ترکیبی از محصولات سوختی، پلیمری و شیمیایی تولید شود. همین موضوع سبب شده است که مجتمع های پتروپالایش به منظور تولید همزمان سوخت و سایر محصولات پایه پتروشیمی نیازمند به کارگیری واحدهای فرایندی خاصی باشند.
ضرورت هجرت به پترو پالایشگاه ها:
در گستره وسیع بازار فراورده های نفتی و پتروشیمی، سهولت صادرات این نوع فراورده ها نسبت به نفت خام و در نتیجه تحریم ناپذیری آن، از مزایای توسعه ظرفیت پالایشی و پتروپالایشی کشور و عبور از خام فروشی به شمار می رود. احداث پتروپالایشگاه ها، نه تنها یک پروژه اقتصادی دارای توجیه مالی و پیشران در توسعه صنایع پایین دستی با فواید اشتغالزایی بسیار محسوب می شود؛ بلکه راه حلی راهبردی برای کاهش آثار تحریم هاست.
در مسیر راهبرد و مسیر جهانی انرژی های نو،در بسیاری از کشورها، برنامه ریزی برای افزایش سهم استفاده از انرژی های تجدید پذیر در سبد انرژی صورت گرفته و در نتیجه، منابع فسیلی به سمت تولید فراورده های پتروشیمی با بازار رو به افزایش هدایت می شود. در چنین شرایطی، بازارهای رقابتی شکل خواهد گرفت و قیمت تمام شده محصول، حرف آخر را در بازار رقابتی خواهد زد.
با تجمیع تأسیسات پالایشگاه و پتروشیمی، می توان هزینه های تمام شده احداث و عملیاتی این مجتمع ها را کاهش داد، بنابراین تجمیع پالایشگاه و پتروشیمی یا به اصطلاح، احداث پتروپالایشگاه با هدف تنوع تولید فراورده های دارای ارزش بیشتر که منجر به کاهش قیمت تمام شده محصولات، افزایش راندمان و سودآوری و همچنین کاهش مصارف انرژی می شود، راهبردی مناسب برای توسعه اقتصادی کشور خواهد بود .همانگونه که اشاره کردیم، به طور کلی عومل متعددی ضرورت حرکت به سمت صنعت پتروپالایش را نشان می دهد از جمله این عوامل می توان به مواردی چون : حاشیه سود پایین صنایع پالایشی سوخت محور، ارزآوری و درآمد بالاتر صنایع پتروپالایشی نسبت به پالایشگاه های سوخت محور، ایجاد اشتغال با نسبت بسیار بالاتر در صنایع پتروپالایشی با توجه به تولیدخوراک صنایع مادر، قابلیت تحریم پذیری کمتر محصولات تولیدی در این صنعت نسبت به خام فروشی و حرکت جهانی و رقبای منطقه ای به سمت توسعه صنعت پتروپالایش و تکمیل زنجیره ارزش با توجه به کاهش بیشتر سود صنعت پالایش در سال های آتی اشاره کرد .
مزایای کلی توسعه واحد های پتروپالایشی:
توسعه صنعت پتروپالایشگاهی ازجمله برنامه های کشورهای توسعه‌یافته و درحال‌توسعه دنیاست. کشورهای توسعه‌یافته با ایجاد پارک های شیمیایی و صنایع پتروپالایشگاهی و ارائه اعتبارات و تسهیلات مناسب و ویژه به این صنایع، زمینه رشد چشمگیر صنایع پتروپالایشی خود را ایجاد کرده اند. این کشورها با توسعه صنایع تبدیلی نفت خام به فرآورده های سودده، سعی بر نقش‌آفرینی در آینده بازار انرژی دنیا را دارند. در این میان، ایران که سابقه ای طولانی در صنعت پالایشگاهی دنیا دارد، از مشکلات عدیده ای همچون فرسودگی تأسیسات و تجهیزات پالایشگاهی، عدم بازدهی مناسب در صنایع میان‌دستی و پایین‌دستی نفت خام و فقدان اعتبارات لازم برای نوسازی و توسعه صنایع پالایشگاهی خود رنج می برد.افزایش حاشیه سود فراوری نفت، کاهش آلودگی، کاهش هزینه های تأمین خوراک، مدیریت یکپارچه و هماهنگی میان واحدها از مزایای ایجاد واحدهای پتروپالایشگاهی است.
مدیریت یکپارچه و هماهنگی آسانتر نسبت به حالتی که پالایشگاه و پتروشیمی مدیران جداگانه داشته باشند و همچنین توان استفاده از هیدروکربنهای سنگین به عنوان خوراک واحد پتروشیمی از دیگر مزایای احداث پتروپالایشگاه است. در یک مجموعه پتروپالایشی با اشتراک گذاری جریانهای مواد، نیروی انسانی و سرویس های مختلف همچون خدمات زیست محیطی و حمل ونقل بین واحدهای مختلف، در نهایت بازدهی کل مجموعه افزایش می باید. شایان ذکر است یک پتروپالایشگاه نسبت به واحدهای جداگانه پالایشی و پتروشیمی چالشهایی را نیز به همراه خواهد داشت. نیاز به سرمایه گذاری بیشتر، پیچیده تر شدن فرایند و به دنبال آن پیچیدگی کنترل فرایند از جمله این چالش هاست.
پترو پالایش ها ،تنوع بازار و گسترش روابط بین الملل:
از جنبه توجیه سرمایه گذاری در بخش پتروپالایشگاهی، باید به نوع الگوی فرایندی آن نیز توجه کنیم. به طور مثال، یکی از برش های اصلی نفت خام، محصول فرعی نفتاست که در پالایشگاه ها، این محصول فرعی در فرایندهای بنزین سازی مورد استفاده قرار می گیرد. در حالی که در مجتمع پتروپالایشی، بخش عمده نفتای تولیدی به سمت تولید فراورده های پتروشیمی آروماتیک و الفین سوق داده می شود.
با توجه به اختلاف قیمت قابل توجه بنزین و ترکیبات پتروشیمیایی که سودآوری قابل توجهی ایجاد می کند و از طرف دیگر بازار رو به رشد صنعت پتروشیمی، بویژه در بازارهای منطقه ای و جهانی، انگیزه لازم برای سرمایه گذاری در شرایط نرمال روابط بین الملل ایجاد می شود.
پتروپالایش ها و تکمیل زنجیره ارزش نفت و گاز:
تکمیل زنجیره ارزش صنعت نفت و گاز در جهت افزایش ارزش افزوده و جلوگیری از خام فروشی یکی ازاصولی است که برای سوق دادن درآمدهای نفتی به سمت تولید داخلی در سیاست های کلی برنامه ششم توسعه مورد تأکید قرار گرفته است. توسعه یکنواخت و پایدار زنجیره ارزش نفت و گاز، مستلزم گره خوردن سیاستهای توسعهای صنعت پالایش و پتروشیمی است.
با توجه به “سند استراتژی توسعه صنعت پتروشیمی بر پایه توسعه زنجیره ارزش”طرح‌های پیشران توسعه صنعت پتروشیمی در ۶ زنجیره متانول، پروپیلن، اتیلن، بنزن و بوتیلن و اوره شناسایی و تعریف شده‌اند که اجرای آنها ارزش افزوده‌ای بالاتری برای صنعت نفت ایران به همراه دارد. یکی از الزامات توسعه صنعت نفت کشور دستیابی به تکنولوژی‌ها و فناوری نوین است.
نگاه فناورانه و تکنولوژی محور، مهم ترین عامل برای کاهش هزینه ها و افزایش قدرت رقابت پذیری در صنایع نفت و گاز است. صنعت پتروشیمی، نقش پر اهمیتی در ایجاد ارزش افزوده منابع نفتی کشور (به عنوان یک ثروت دارایی) دارد. توسعه چشمگیر صنایع پتروشیمی در سال‌های اخیر و رشد فزاینده ای که با راه اندازی پروژه‌های جدید پتروشیمی به لحاظ حجم و تنوع محصولات این صنایع حاصل می‌شود بستر مناسبی را برای توسعه صنایع پایین دستی به عنوان مصرف کنندگان محصولات پتروشیمی فراهم می‌کند.
توسعه فعالیت حوزه پایین‌دستی و مرتبط با نفت و گاز و پتروشیمی و تعامل و ارتباط بهتر صنایع بالا دستی و پایین دستی پتروشیمی ضمن ایجاد ارزش افزوده بالاتر ، زمینه بهتری را برای رقابت تولیدات داخلی در بازارهای جهانی فراهم خواهد کرد. یکی از موارد مهم جهت ایجاد ارزش افزوده در صنعت پایین دستی دسترسی به تکنولوژی های جدید و لایسنس جهت تکمیل حلقه زنجیره ارزش است.
در راستای تکمیل زنجیره ارزش واحد های پالایشگاهی و پتروشیمی، پتروپالایشگاهها چون دارای بخش‌های مختلفی از تکنولوژی پالایشگاه و پتروشیمی‌ها هستند و محصولات متنوعی را می توانند تولید کنند این امکان را در دارند که ارزش افزوده بیشتری برای صنعت نفت ایجاد نمایند. به جرأت میتوان گفت در فرآیند توسعه و چشم انداز صنعت نفت کشور، تکنولوژی ( High technology) ، یکی از کلیدهای مهم توسعه صنعت نفت است.
دستیابی به تکنولوژی‌های جدید و تثبیت آنها به عنوان تاثیرگذارترین عامل در تولید، نیازمند انجام تحقیقات متناسب وهدفمند است،بدین منظور نقش و جایگاه شرکت‌های دانش‌محور و فناورمحور در صنعت نفت امری بدیهی و انکار ناپذیر است. یکی از فناوری‌های مهم در جهت توسعه صنابع تکمیلی، داشتن دانش فنی در پالایشگاه‌های نفت و گاز، پتروشیمی، صنایع شیمیایی و میعانات گازی است. دست یابی به لایسنس License و دانش فنی مورد نیاز این پروژه‌ها برای صنایع پالایشگاهی و پتروشیمی ایران بسیار حائز اهمیت می‌باشد.
کلام آخر:
در پایان باید گفت، تقویت و توسعه پتروشیمی ها و ایجاد پتروپالایشگاه ها ضرورتی غیرقابل انکار است و با توجه به شرایط موجود، باید به سمت تولید محصولات پتروشیمی و ساخت پتروپالایشگاه حرکت کنیم. لازم به توضیح است این گونه طرحذهای تحول محور مورد پسند رییس جمهور فقیدمان نیز بوده است ، که امیدواریم باتوسعه و اجرایی شدن این طرح ها، شاهد جلوگیری از خام فروشی، توسعه ارزآوری و اشتغالزایی در کشور باشیم. در نهایت نویسندهامیدوار است مسیر فعالیتهای توسعه ای صنعت نفت سرعت بیشتری یافته و تبدیل ثروت به ارزش افزوده برای کشورمان همزمان با ارتقاء قدرت چانه زنی در معاملات بین المللی باشد.
